Ritstjórnarpistill
Áhugavert ástand hefur skapast á alþjóðavettvangi. Mikill stríðsrekstur á sér stað fyrir opnum tjöldum, þar sem jafnvel almenningur getur fengið að „fylgjast með“ heima úr stofunni með hjálp fréttastöðva og stríðsljósmynda. Við heyrum af stríðum með tilheyrandi mannvonsku og sjáum myndir af látnum börnum. Auðvelt er að finna til samúðar með þeim sem lifa þessum veruleika. En sá samhugur virðist vanalega ekki ná lengra en í næstu fésbókarstöðufærslu. Þó raunveruleg áhrif þess konar internetaktvívisma eru umdeild, ber það skýran vott um að okkur sé ekki sama. Í þessum pistli langar mig til þess að ræða örstutt um ábyrgð. Kannski er það þannig að við verðum að upplifa skelfinguna á eigin skinni eða nærumhverfi til þess að átta okkur almennilega á því hvað er í gangi. Hversu mikil skelfingin er og áhrif hennar, og hversu mikilvægt er að stöðva hana. Kannski er það hugarfarið sem skiptir máli. En hvað meina ég með hugarfarið? Hérna styðst ég á við enska hugtakið willful blindness, íslenskað sem einhverskonar vísvitandi blinda. Í hnotskurn felur hugtakið í sér að einstaklingur, einn eða fleiri, eða þá kerfið, kjósi að „líta í hina áttina“ og forðist þannig að horfast í augu við staðreyndir, með þeim ásetningi að fría sig ábyrgð, hvort sem hún er lagaleg eða siðferðisleg. Í framhaldi af því er hægt að spyrja að þegar þörf er á, hver beri ábyrgð á að stýra aðgerðum gegn skelfingunni. Er það almenningur, er það kerfið, eru það friðarsamtök? Hver er þess fær að ganga í verkið? Það er ótrúlega auðvelt að benda á næsta mann, ríkisstjórn eða „alheimssamfélagið“ og segja þau beri ábyrgðina. Að því sögðu langar mig til þess að færa okkur yfir í athuganir Hönnuh Arendt um illsku og eðli hennar.
Arendt var stjórnmálaheimspekingur af gyðingaættum sem var ein sú fyrsta til þess að greina hina ógeðfelldu illsku sem ríkti á tímum nasismans á síðustu öld. Niðurstöður athugana hennar voru þær að maðurinn væri vel fær um að fremja óhemjumikla illsku í umboði yfirboðara sinna. Þannig voru nasistaforingjar færir til þess að fremja hin ömurlegustu illskuverk, þar sem frá þeirra sjónarhól, voru bara í vinnunni að fylgja fyrirmælum. Yfirboðari þeirra hafði völdin og ítökin, hann réð, þeir hlýddu. Svo einfalt var það. Við réttarhöld Eichmanns í Jerúsalem 1961 segir Eichmann sjálfur frá því, að illskan í garð gyðinganna hafi vakið með honum viðbjóð, þrátt fyrir að hann sjálfur gegndi stöðu undirofursta (e. lieutenant colonel) innan nasistaflokksins. Samt leyfði hann illskunni að viðgangast með að þegja, þrátt fyrir að innst inni virtist honum ekki sama.
Nú þegar við höfum litið til baka á valda þætti sögunnar, skulum við reyna að setja þá í samhengi við nútíðina. Ef menn eru einu sinni færir um að fremja illsku í umboði yfirboðaranna, er gott sem barnalegt að áætla það geti aldrei gerst aftur. Í því samhengi má benda á þá staðreynd að illvirki Ísraelsher gegn Palestínumönnum hefur aukist til muna síðastliðin ár, í nafni hins heilaga ríkis.
Heil þjóð er ekki slæm, heldur er það kerfið og möguleiki illskunnar til þess að viðgangast með þessum slóttuga hætti. Í rauninni er það hvers og eins einstaklings að endurhugsa stöðuna og taka gagnrýna, húmaníska aðstöðu gegn illskunni. Hér langar mig sömuleiðis að benda á og vara þau gífurlegu ítök og völd sem settur yfirboðari getur haft yfir bæði líf okkar og ákvarðanir. Þess vegna langar mig að lokum til þess að vitna í Susan Sontag þar sem hún ræðir um samkennd með þeim stríðshrjáðu, sem hún setti fram í bók sinni Um sársauka annarra (e. Regarding the Pain of Others). Niðurstaða hennar er, að þótt stríðsljósmyndir og -fréttir geti svo sannarlega skilið okkur eftir ráðþrota og bjargarlaus gegn óréttlæti í heiminum, þá verðum við samt sem áður að átta okkur á því hversu mikils við erum megnug þegar við stöndum saman gegn órétti.
Birtist fyrst í Frjáls Palestína.
