En ég á orðið einhvern veginn ekkert föðurland

Fyrir þremur árum las ég afar áhugaverða bók eftir palestínska ljóðskáldið og rithöfundinn Mourid Barghouti sem hreyfði við mér og varð tilefni þessara skrifa. Bókin kom fyrst út á arabísku árið 1997 undir heitinu Ra‘yatu Ramallah og hlaut sama ár hina virtu Naguib Mahfouz-bókmenntaorðu. Ég las bókina í enskri þýðingu egypsku skáldkonunnar Ahdad Soueif (I Saw Ramallah, 2002).

Barghouti varð flóttamaður í kjölfar Sex daga stríðsins. Hann var þá í námi í Egyptalandi og fékk ekki að snúa aftur til æskustöðva sinna í Ramallah á Vesturbakkanum. Það gat hann ekki fyrr en þrjátíu árum síðar.

Barghouti skrifar einstaklega vel og lýsir á áhrifaríkan hátt tilveru Palestínumanna. Fyrst og fremst beinir hann þó sjónum að stöðu flóttamannsins, minningunum frá því áður en hann varð útlægur, hvernig er að vera í útlegð og þeim blendu tilfinningum sem skapast við að hafa ekkert öruggt heimili og geta ekki tengst neinum stað endanlegum böndum. Að sama skapi er bókin blönduð gleði og trega og Barghouti tekst á næman hátt að lýsa þeim ótalmörgu tilfinningum sem bærast í brjósti manns við slík tækifæri.

Bókin er í senn persónuleg og almenn, ljóðræn og djúp, og þýðingin er rituð á sérlega fallegri ensku. Palestínsk-bandaríski fræðimaðurinn Edward Said (þekktastur fyrir bók sína Orientalism) ritar inngang og kemst svo að orði í upphafi hans:

„Þessi þéttskrifaða og sérlega ljóðræna frásögn af endurkomu úr langri útlegð erlendis, til Ramallah á Vesturbakkanum sumarið 1996, er ein af vönduðustu tilvistarlegu frásögnunum af því hvernig Palestínumenn hafa verið sviptir heimkynnum sínum og eignum, sem við eigum í dag“.

Barghouti veit að ekkert verður nákvæmlega eins og það var. Á einum stað í bókinni segir hann „Það er nóg að vera slitinn einu sinni frá rótum sínum til þess að maður sé það alla ævi“ og á öðrum stað: „Það að vera sviptur heimkynnum sínum og eignum má líkja við dauðann. Maður heldur alltaf að aðeins aðrir verði fyrir honum“. Varð mér við að lesa þetta hugsað til ljóðlína Stephans G. Stephanssonar, og þaðan sæki ég titil þessarar greinar.

Þrjátíu ár hafa skilið Barghouti og föðurlandið að. Þó telur hann fremur glæp hernámsins felast í því að hefta þróun palestínsks samfélags af sjálfsdáðum, að halda því föstu í viðjum fortíðar.

Eins og gefur að skilja er líka dágóð pólítík í bókinni, en ekkert umfram það sem eðlilegt má teljast og hún er ekki óhlutbundin eða bundin stjórnmálastefnum, heldur sprottin af þeim raunveruleika sem Palestínumenn búa við. Bókin er skrifuð af miklu innsæi, í raun mun betur en flestir stjórnmálaskýrendur myndu gera. Oft varpar Barghouti líka fremur fram spurningum og skoðar hlutina heldur en að bjóða einhverjar töfralausnir. „Lífið verður ekki einfaldað“ segir hann oftar en einu sinni í bókinni. Meðal þess sem hann bendir á í bókinni er að þrátt fyrir hörmungarnar sem palestínska þjóðin hefur þolað megi þær ekki skila sér eingöngu í harmrænum bókmenntum og ljóðum, Palestínumenn þurfi líka gleði og gamanefni, og bókmenntirnar megi ekki vera of fullar af beinni pólitík.

„Palestínumaðurinn á líka sína gleði. Hann á ánægju sína samhliða sorgum sínum. Hann býr yfir hinum ótrúlegu mótsögnum lífsins, því að hann er lifandi vera, áður en hann er sonur átta-fréttanna“.

Ég leyfi mér svo að birta lengri tilvitnun í hann, sökum þess hversu góð mér þykir hún:

„Hvernig söng ég fyrir heimalandið mitt þegar ég þekkti það ekki sjálfur? Ætti að hrósa mér eða álasa fyrir söngvana mína? Laug ég smá? Heilmikið? Laug ég að sjálfum mér? Að öðrum?

Hvers konar ást er það sem þekkir ekki það elskaða? Og hvers vegna gátum við ekki haldið í sönginn?

Vegna þess að að ryk staðreyndanna er öflugra en tálsýn lofsöngsins? Eða vegna þess að goðsögnin þurfti að stíga niður úr skýjaborgunum sínum til þessa raunverulega húsaskots?

Ísrael tókst að slíta burt helga þáttinn í málstað Palestínumanna, og breyta honum í það sem hann er núna – röð af „ferlum” og „dagskráum“, og vanalega er það aðeins veikari aðilinn í átökunum sem virðir þau.

En hvað á útlaginn eftir annað en þess konar fjarveruást? Hvað er eftir annað en að halda fast í sönginn, hversu fáránlegt og dýrkeypt sem það kann að vera? Og hvað með heilu kynslóðirnar sem eru fæddar í útlegð, og þekkja ekki einu sinni það litla sem mín kynslóð þekkir til Palestínu?

Þessu er lokið. Hernámið langa sem skapaði ísraelskar kynslóðir sem fæddust í Ísrael og þekkja ekki annað „heimaland“ skapaði á sama tíma kynslóðir Palestínumanna sem eru ókunnugir Palestínu; sem fæddust út í útlegð og þekkja ekkert til heimalands síns annað en sögur og fréttir. Kynslóðir sem gjörþekkja göturnar í fjarlægri útlegð sinni en ekki þær sem eru í þeirra eigin landi.

Kynslóðir sem sáu aldrei ömmur sínar krjúpandi við ofnana til að færa okkur brauðhleyf til að dýfa í ólífuolíu, sem sáu aldrei þorpspredikarann með höfuðklútinn sinn og Azhari-guðhræðsluna sína fela sig í helli til að njósna um stúlkurnar og konurnar í þorpinu, þegar þær fóru úr fötunum og böðuðu sig, naktar, í ‚Ein al-Deir-tjörninni. Já, predikarinn stelur fötunum og felur þau í brómberjarunnanum svo hann geti starað lengi og ákaft á freistandi fegurð kvennanna. Aldrei á ævinni mun hann líta aðra eins freistingu: hvorki í næturklúbbunum í Evrópu né í suddalegum samkvæmum afasonar síns við Lumumba-háskólann og ýmsum höfuðborgum á Vesturlöndum, né í kynlífsbúðum í Pillage og St. Denis, né einu sinni í sundlaugunum í Ras Beirut og Sidi Busa‘id.

Hernámið hefur skapað kynslóðir sem eiga sér ekki stað með litum, lykt og hljóðum sem þær geta minnst, griðastað sem tilheyrir þeim, sem þær geta snúið sér til, þar sem þær kúldrast saman í útlegð. Það er ekkert bernskurúm sem þær geta minnst, rúm þar sem þær gleymdu mjúkri bómullarbrúðu, eða þar sem hvítir koddar rúmsins urðu að vopnum í bardaga sem fékk þær til að skríkja af kátínu. Svona er þetta. Hernámið hefur skapað kynslóðir okkar sem þurfum að dá óþekkta ást, fjarlæga og erfiða, umkringda vörðum, múrum, kjarnorkuflaugum og hreinni ógn.

Hernáminu langa hefur tekist að breyta okkur úr börnum Palestínu í börn hugmyndarinnar um Palestínu. Ég fór ekki að trúa á sjálfan mig sem ljóðskáld fyrr en ég uppgötvaði hversu óglöggt allt hið óhlutbundna og algjöra er. Þegar ég uppgötvaði nákvæmnina í haldbæru smáatriði og sannleiksgildi skilningavitanna fimm, þá sérstaklega sjónarinnar. Þegar ég uppgötvaði réttlæti og snilld myndavélarinnar, sem varpar fram myndefni sínu með ótrúlegu hvísli, hversu hávaðasamt sem myndefnið var í raun og veru. Þegar ég gerði það sem nauðsynlegt var til að losa mig við ljóðið sem var of skylt lofsöngnum, til að losa mig við allt það slæma sem fylgir upphafinu.“

Þessi bók er ein þeirra sem maður gæti vitnað lengi og víða í. Ég var ekki síður hrifinn af mörgum ljóða Barghoutis, sem birtast hér og þar í bókinni. Ég enda þessa umfjöllun með ljóði sem Barghouti tileinkar móður sinni. Hann lýsir henni sem umhyggjusamri, fórnfúsri og metnaðarfullri konu sem vilji allt hið besta fyrir fjölskylduna og sé alltaf með stórar áætlanir á prjónunum. Vegna þess að hún ein er skráð sem íbúi á hernumdu svæðunum, börn hennar eru dreifð hér og þar og Ísrael takmarkar ferðafrelsi, hittist fjölskyldan kannski á 5-10 ára fresti, og það er alltaf óróleiki í loftinu, vitneskjan um að endurfundirnir verði stuttir en aðskilnaðurinn langur.

Ég mæli svo óhikað með þessari bók. Áhugasamir gætu þurft að panta hana í gegnum internetið. Sjálfur kom ég fyrst auga á hana á flugvellinum í Kaupmannahöfn fyrir nokkrum árum og keypti mér hana í kjölfarið. Ég sé ekki eftir því.

1 Orðið díaspóra er grískt og vísar upphaflega til þess í Biblíunni þegar gyðingar dreifðust um lönd utan Palestínu eftir ánauðina í Babýlon. Í þessu samhengi vísar það til þess hvernig Palestínumenn hafa jafnframt dreifst og orðið landflótta í kjölfar stríða og hernáms.

Birtist í Frjáls Palestína.