Vígvellir Palestínumanna og Ísraela liggja víða. Einn slíkur völlur er hinn akademíski. Þar missa menn ekki endilega blóð, heldur beita þeir fyrir sig bleki. Orrustan tengist orðræðunni um deiluna milli Ísraela og Palestínumanna og er háð á milli ólíkra hugmynda, túlkana, og mismunandi hugmyndafræði. Baráttan snýst meðal annars um hvernig ber að skilja og skrásetja deiluna milli Palestínumanna og Ísraela sem sögu. Tekist er á um hverjar grundvallarspurningar söguritunarinnar eigi að vera, hvernig eigi að setja hana fram, hvaða hugtök og skilgreiningar eigi að nota, og hver sé hin eiginlega orsök og afleiðing hvers atburðar.
Hlutleysiskrafan er miðlæg í aðferðafræði hug- og félagsvísinda. Vísindaleg vinnubrögð gera ráð fyrir því að fræðimaður sýni heilindi þegar hann nálgast viðfangsefnið og fjalli um það sem lýsir raunveruleikanum best, eða sem næst því sem raunverulega gerðist. Þetta á ekki síst við um hugtakanotkun og hvaða raddir eða viðhorf eru tekin með í reikninginn.
En er deilan á milli Palestínumanna og Ísraela svo sérstæð, flókin, og umfangsmikil að ómögulegt er að fjalla um hana með hefðbundnum aðferðum vísindagreinanna? Er hægt að vera hlutlaus í þessari deilu? Hver eru þá mörk hlutleysisins? Hentar hlutleysiskrafan öðrum aðilanum betur, kannski frekar þeim sem er valdameiri? Er það siðferðislega réttlætanlegt fyrir fræðimanninn að reyna að halda hlutleysi frammi fyrir hrópandi óréttlæti? Eða er það skylda hans að sýna fram á misbeitingu valds og hörmulegar aðstæður einstaklinganna sem eru fórnarlömb þessarar deilu?
Þegar litið er yfir nýlegar bækur og rannsóknir á þessu sviði, verður ljóst að fræðilegar rannsóknir og niðurstöður þeirra eru nátengdar hinu pólitíska andrúmslofti sem ríkir bæði í Ísrael og í hinum ólíku samfélögum Palestínumanna. Þótt fræðimenn beiti vísindalegum vinnubrögðum gætir oft ósamræmis milli aðferðafræðinnar og þeirra ályktana sem þeir vilja að aðrir dragi af rannsóknum þeirra og niðurstöðum. Starfsumhverfið er svo pólitískt, svo rafmagnað, að ekkert verður í eðli sínu ópólitískt. Einhvers konar alkemía – hamskipti – hefur átt sér stað, því að allt, öll fyrirbæri, öll hugtök og allir einstaklingar verða pólítísk. Þekkingarleit á þessu sviði er því ekki endilega til þess eins að afla sér þekkingar, þekkingarinnar vegna. Þvert á móti tengist hún ákveðinni pólitískri stefnu eða hugmyndafræði.
Þetta er ef til vill mjög augljós og ófrumleg niðurstaða og engin ný sannindi hér á ferð. Ég vil þó vekja athygli á afleiðingunum af þessu, sem eru að taka á sig æ skýrari mynd og eru mikilvægt umhugsunarefni. (Tekið skal fram að þetta er frekar ætlað sem hugleiðing en formleg kenning.) Þetta má ráða af því að forsendur allra friðarumleitana, sem hafa farið fram síðan í Madrid 1991, eru fyrir löngu brostnar. Það er ljóst að tveggja ríkja lausnin er ekki lengur hin ráðandi hugmyndafræði og hefur alls ekki áhrif á hvert raunverulega stefnir í þessum málum. Frekar stefnir í eins ríkis lausn þar sem eitt þjóðríki mun ráða yfir átakasvæðinu fyrir botni Miðjarðarhafs. Eins og staðan er í dag er augljóst að þetta þjóðríki yrði Ísrael. Spurningin er hvernig eða hvort Palestínumenn eigi að aðlaga sig að þessum aðstæðum og veruleika og hvað þýðingu það gæti haft fyrir framtíð þeirra sem þjóð.
Fram að þessu höfum við kannski verið dáleidd af tveggja ríkja lausninni. En tveggja ríkja lausnin er tálsýn. Ef marka má sögu Ísraels eru Ísraelar ekki í þann mund að fara að hætta við hernámið eða gefa eftir landsvæði. Umráðasvæði þeirra stækkar dag frá degi og þeir réttlæta þessa útrás með skírskotun til sögunnar og munu því halda uppteknum hætti. Í þessari söguskoðun er ekki ljóst hvar er pláss fyrir sjálfstætt ríki Palestínumanna. Ísraelar kalla allar aðgerðir sínar nauðsynlegar og réttmætar, óumflýjanlegar varnaraðgerðir og því siðferðislega réttar.
Á sama tíma eru komnir brestir í samstöðu Palestínumanna, svo ekki sé meira sagt. Meðal þeirra hefur komið fram mikil gagnrýni á aðferðir eldri kynslóðanna til að berjast fyrir réttlæti. Ætla má að yngri kynslóð Palestínumanna sé að verða afhuga tveggja ríkja lausninni og hyggist leita á önnur mið. Stóra spurningin fyrir ýmsa Palestínumenn er hvort á að reikna með því að í framtíðinni verði tvö sjálfstæð ríki hlið við hlið, Palestína og Ísrael, eða kannski bara eitt ríki – Ísrael. Ef stefnir í hið síðarnefnda, kann þá að vera hyggilegt að fórna sumum prinsippmálum til þess að styrkja stöðuna fyrir glímu framtíðarinnar? Hvaða afleiðingar mundi það hafa á málstað Palestínumanna, svo ekki sé talað um framtíð þeirra sem sjálfstæðrar þjóðar?
Eins og áður var sagt, varpa ég þessu fram til umhugsunar og spyr um leið að hversu miklu leyti tveggja ríkja lausnin hafi villt okkur sýn. Við vorum dáleidd af henni og hugfangin af orðræðunni um frið. Hver getur sett sig á móti friði? En tveggja ríkja lausnin snerist aldrei um að ná fram friði heldur var þetta ferli til þess hannað að viðhalda og festa núverandi ástand í sessi. Þetta ástand er Ísraelum fyrst og fremst í hag. Því hefur staða Ísraela styrkst undanfarin sautján ár, og nánast gert vonir Palestínumanna um sjálfstætt ríki að engu.1
Hér á eftir ætla ég að skoða nokkrar nýlegar sagnfræðirannsóknir, einkum í tengslum við stríðið 1948, til að sýna hvaðan ég dreg þessar ályktanir.
-o-
Fyrir um 10 árum síðan ríkti mikil bjartsýni um að Ísraelar og Palestínumenn væru að vinna sameiginlega að friði. Andrúmsloftið á tíunda áratug tuttugustu aldar var með allt öðrum blæ en á þeim níunda eða áttunda. Þessi bjartsýni kom meðal annars fram í því að í Ísrael komu fram mörg ný og spennandi sagnfræðirit, sem á þeim tíma virtust umbylta skilningi Ísraela á eigin sögu. Það voru fyrst og fremst svokallaðir „nýir sagnfræðingar“ (e. new historians) sem stóðu að þessari söguendurskoðun, sem varð strax mjög umdeild. Þetta voru sagnfræðingar á borð við Benny Morris, Avi Shlaim og Ilan Pappe. Til að mynda heldur Morris því fram, að í Ísrael hafi orðið þekkingarleg „bylting“, þar sem ísraelskir sagnfræðingar hafi orðið mjög gagnrýnir á aðgerðir Ísraela á liðnum árum, svo sem í stríðinu 1948. Þessi gagnrýna afstaða myndi væntanlega leiða til sáttagjörðar gagnvart Palestínumönnum.2 En eins og Joel Beinin bendir á, hefur þessi nýja sagnfræði varla verið byltingarkennd þótt gagnrýnin sé.3
Frægasta bók Morris, um upphaf flóttamannavandamálsins, er gott dæmi um bók sem virðist vera mjög róttæk á yfirborðinu, en þegar gætt er að kemur í ljós að hún útilokar raddir Palestínumanna, og gerir lítið úr sögulegri reynslu þeirra og pólítískri og siðferðislegri afstöðu.4 Niðurstaða Morris er fræðileg staðfesting á stefnu ísraelska stjórnvalda, ekki afhjúpun á óréttmæti hennar. Fyrir Palestínumenn var stríðið 1948 „Áfallið mikla“ (a. nakba), og upphafið af lífi þeirra sem flóttamenn. Palestínumenn hafa statt og stöðugt haldið því fram að þeir hafi verið hraktir úr eigin landi á kerfisbundinn og ofbeldisfullan hátt.5 Hersveitir zíonista frömdu fjöldamorð í nokkrum palestínskum þorpum, eins og Dayr Yassin, til að hræða Palestínumenn og ýta þannig undir flótta þeirra. Palestínumenn telja að þegar aðgerðir Ísraela eru skoðaðar, sjáist að tilfærsla á þeim hafi beinlínis verið stefna zíonista. Þar sem hersveitir gyðinga stóðu fyrir þessum aðgerðum, ber Ísraelsríki ábyrgð á flóttamannavandamálinu. Ísraelar hafa því ákveðnar skaðabóta- og siðferðisskyldur gagnvart Palestínumönnum þar sem þeir eru fórnarlömb þessarar stefnu.6
Samkvæmt hinni sígildu sögulegu skoðun Ísraela er hins vegar sagt að hersveitir þeirra hafi alls ekki hrakið Palestínumenn frá heimilum sínum með skipulögðum hætti. Þvert á móti hafi Palestínumenn flúið af fúsum og frjálsum vilja, ekki síst fyrir hvatningu arabalandanna. Ísraelar halda því fram að engin heildarstefna um brotthrakningu Palestínumanna hafi verið til. Ekki sé hægt að finna nein gögn sem sýni fram á það, ekkert „smoking gun“-skjal sýni með eindregnum hætti að ísraelskum hermönnum hafi verið skipað að beita ofbeldi og vekja þannig óhug og skapa ófremdarástand meðal Palestínumanna. Þar af leiðandi, telja Ísraelar, ber Ísraelsríki ekki ábyrgð á flóttamannavandamálinu og er því ekki skaðabótaskylt. Þeir draga í efa munnlegar heimildir Palestínumanna um nakba, og halda því fram að slíkur vitnisburður sé óáreiðanlegur og hápólitískur og standist hvorki lagalega né vísindalega skoðun. Í þessum málaumbúnaði er yfirleitt ekki tekið fram að mörg bókasöfn og skjalasöfn Palestínumanna voru brennd eða eyðilögð í stríðinu, og því mjög erfitt fyrir Palestínumenn að koma fram með hefðbundin sönnunargögn.7 Auk þess er yfirleitt litið framhjá því að sögulegar rannsóknir Ísraela eru einnig hápólitískar, og nátengdar hinu pólitísku andrúmslofti þar. En Ísraelar stilla þessu þannig upp að þeirra „sannleikur“ sé vísindalegur, byggist á rökhyggju og uppfylli kröfur pósitívismans, en „sannleikur“ Palestínumanna sé tilfinningalegs eðlis og þar af leiðandi óáreiðanlegur.
Í bók sinni um flóttamannavandann, sem er byggð á mjög umfangsmiklum rannsóknum í skjalasöfnum Ísraelsríkis, kemst Benny Morris að þeirri niðurstöðu að hinar hefðbundnu túlkanir Palestínumanna og Ísraela séu báðar rangar, því ekki sé hægt að finna nein gögn er styðji þær. Þess í stað leggur Benny Morris fram skýringu sem virðist vera hinn gullni meðalvegur: Flóttamannavandamálið var afleiðing stríðsins, en ekki tiltekinnar stefnu Araba eða gyðinga.8 Við fyrstu sýn virðist þetta vera mjög rökrétt, eins konar Salómonsdómur: Hér eru tvær stríðandi fylkingar og „sjaldan veldur einn þá tveir deila.“ Þar af leiðandi er ekki hægt kenna neinum einum aðila um hið gríðarlega umfangsmikla flóttamannavandamál. En er sannfærandi að nokkurs konar „ósýnileg hönd stríðsins“ (sbr. „hina ósýnilegu hönd markaðarins“ hjá Adam Smith) sé orsök vandans? Niðurstaða Morris er kannski „hlutlaus“ í þeim skilningi að hún hallar ekki á neinn tiltekinn aðila, en er hægt að kalla það hlutleysi ef niðurstöðurnar stangast á við heimildirnar? Morris tilgreinir fjöldamörg dæmi um að hersveitir gyðinga hafi hrakið Palestínumenn af heimilum sínum, en ályktar ekki í samræmi við það. Hann sér ekki heildarstefnu, heldur einstaklinga í stríði sem taka sjálfstæðar ákvarðanir til að vinna það. Stríðið og viljinn til að sigra hafi knúið ísraelska hermenn til að beita þessu ofbeldi, en ekki hafi nein hugmyndafræðileg stefna legið að baki. Þetta sé þáttur í vörn Ísraela, en beri ekki að skoðast sem sókn þeirra. Því sé þetta eðlilegt og réttlætanlegt. Hefur ekki hvaða þjóðríki sem er fullan rétt á því að verja sig, og standa vörð um hagsmuni sína?
Afstaða Morris er alls ekki hlutlaus, því hún miðar að því að staðfesta hina sígildu ísraelsku túlkun á atburðum ársins 1948. Lítið er gert úr afstöðu Palestínumanna, og málstaður þeirra gerður grunsamlegur. Bók Morris gerði það hinsvegar að verkum að fleiri fræðimenn hófu að rannsaka orsakir og afleiðingar stríðsins 1948.
Árið 2001 gaf Cambridge University Press út athyglisvert greinasafn, sem heitir The War for Palestine. Rewriting the History of 1948, sem ritstýrt er af Avi Shlaim og Eugene Rogan. Þetta greinasafn, sem inniheldur meðal annars kafla eftir Benny Morris, tekur upp þráðinn frá bók Morris. Langflestar greinanna eru mjög gagnrýnar á Morris og sýna fram á, með einum eða öðrum hætti, að forystumenn Ísraela, til að mynda David Ben-Gurion, hafi verið mjög meðvitaðir um hvað þeir væru að gera. Þar af leiðandi hafi þeir vísvitandi ekki gefið út nein opinber fyrirmæli um að hrekja Palestínumenn af landi brott, allavega ekki skrifleg. Ef slík gögn væru til, væri ósennilegt að þjóðskjalasafn Ísraela leyfði fræðimönnum aðgang að þeim. Í þessu greinasafni, sem hefur haft mjög mikil áhrif á skilning okkar á stríðinu 1948, er meðal annars grein eftir Laila Parsons, sem kennir sagnfræði við McGill háskóla í Kanada. Hún skoðar sérstaklega tengsl Ísraelshers við Drúsa, sem er arabískur minnihlutahópur í Palestínu (og eru nú ísraelskir ríkisborgarar). Drúsar voru fúsir til að vinna með Ísraelum í stríðinu 1948. Parsons heldur því fram, að vegna þess hvað Drúsar voru samvinnufúsir, hafi ekki gerð atlaga að þorpum þeirra. Drúsar tóku því ekki þátt í flóttamannastraumnum. Vegna þess að sumir arabar flúðu, en aðrir ekki (eins og Drúsar), telur Parsons að það sýni að hersveitir gyðinga hafi unnið að þessu með mjög skipulögðum hætti. Þessi bók sýnir líka fram á að Arabaríkin voru alls ekki eins samhent og Ísraelar vilja meina, og því kastar bókin rýrð á þá myndlíkingu að í stríðinu 1948 hafi Ísraelar verið eins og Davíð og arabaríkin eins og Golíat. Ísraelar hafi í raun verið sterkari, og hafi ekki verið í varnarstríði sem hefði hugsanlega getað réttlætt aðgerðir þeirra. Ísraelar hafi frekar verið Golíat, og þeir hafi sóst eftir því að ná valdi á ákveðnum landsvæðum með því að beita ofbeldisfullum hernaðaraðgerðum.
Snemma á árinu 2007 kom út mjög róttækt og athyglisvert greinasafn sem heitir Nakba og er ritstýrt af Ahmed H. Sa’di og Lila Abu-Lughud (gefið út af Columbia Unversity Press).9 Eins og nafn bókarinnar gefur til kynna, fjallar hún um reynslu og minningar Palestínumanna eftir nakba, eða hörmungarnar í stríðinu 1948. Í bókinni er fyrst og fremst reynt að leggja grunn að nýrri túlkun á nakba, frá sjónarhóli Palestínumanna. Söguþráður þessarar bókar er skýrt svar við hinni klassísku ísraelsku söguskoðun. En líka má líta á greinar þessar bókar sem gagnrýni á hina hefðbundna túlkun Palestínumanna.
Í bókinni kemur fram hörð gagnrýni á frammistöðu palestínskra karlmanna við að verja heiður Palestínu sem lands, og ekki síst heiður palestínskra kvenna. Þetta kemur ekki síst fram í grein mannfræðingsins Rosemary Sayigh. Það er ekki hetjuleg saga sem þessar konur lýsa. Þær leggja ekki áherslu á nakba sem afmarkaðan atburð, heldur sem ákveðna reynslu sem þær hafa allar þurft að vinna úr, eiginlega og óeiginlega. Í þessu greinasafni er einnig mjög athyglisverð umfjöllun eftir Diana Allan, um unga Palestínumenn í Shatila-flóttamannabúðunum í Líbanon. Greinin lýsir því hvers vegna þessi nýja kynslóð er ekki eins eins upptekin af nakba og þær eldri. Allan spyr hvort ekki sé tími til kominn að móta stjórnmálastefnu og miða aðgerðir við samtímann og þær hörmungar sem flóttamennirnir búa við nú í dag, frekar en að einblína á réttlæti vegna hörmunganna árið 1948.
Þetta er mjög áleitin spurning. Væru flóttamenn í Shatila betur settir, ef það væri reynt að leysa vandamál þeirra utan rammans sem hefur verið miðað við hingað til? Vitaskuld snýst þetta um réttinn til að snúa aftur heim – heim til Palestínu. Grein Allan ýjar að því, að draumurinn um að leysa flóttamannavandamálið með því að flóttamennirnir komist aftur til fyrri heimakynna sé einmitt það – aðeins draumur. Það er ekkert eftir af þeirri Palestínu sem var til fyrir stríðið árið 1948, nema minning sem hægt er að halda á lofti. Minningin er huggun,10 en er ekki grundvöllur fyrir raunhæfa stefnu sem gæti raunverulega bætt stöðu flóttamannanna í dag. Fyrir þessa ungu flóttamenn er Snorrabúð stekkur, og hvorki gerlegt né sérlega æskilegt að endureisa hið forna.
Það er of snemmt að fullyrða nokkuð, en er þetta vísirinn að því sem koma skal? Er hin nýja kynslóð Palestínumanna, sérstaklega þeir sem búa í flóttamannabúðunum eða á hernumdu svæðunum, fúsari til að prófa nýjar áherslur og sleppa takinu á sígildum prinsippmálum? Er gömlu prinsippmálunum fyrst og fremst haldið á lofti af útlögum sem vilja einmitt halda í minninguna? Minningar fæða hvorki né klæða. Palestínskir flóttamenn í dag búa við svo hrikalegar aðstæður og örvæntingin er slík, að það er ekki furða að nú séu þeir farnir að efast um þær aðferðir, hugmyndir og grundvallarforsendur sem hafa mótað og myndað stjórnmálaafstöðu Palestínumanna. Sumir sjá þær jafnvel frekar sem hluta af vandamálinu heldur en lausninni. Er þetta vísbending um að baráttuþrek Palestínumanna fari minnkandi? Eða er þetta bara eðlileg endurskoðun á sýn, stefnu og aðferðum?
Þegar þessar raddir eru teknar með í reikninginn og þær skoðaðar í samhengi við nýlegar sögulegar rannsóknir frá Ísrael, er ljóst að þróunin stefnir í að í framtíðinni muni verða eitt ríki fyrir botni Miðjarðarhafs. Áherslan í ísraelskum sagnfræðirannsóknum er réttlæting á aðgerðum Ísraela, til dæmis í stríðunum 1948 og 1967. Jafnvel þegar Ísraelar heyja árásarstríð, til dæmis í seinni hluta stríðsins 1967, er það skoðað sem eðlileg og náttúrleg skref og fyllilega í samræmi við forlög Ísraela og stundum jafnvel sem vilji Guðs. Þegar landakort frá árunum 2007 og 1947 eru borin saman og skoðað hverju Ísraelar ráða, er þróunin augljós. Ísraelar eru smám saman að ná völdum á öllu því sem kallað var Palestína í byrjun tuttugustu aldar. Nú, í byrjun tuttugustu og fyrstu aldar, er hlutur Palestínumanna álíka smár og hlutur gyðinga var á fyrstu árum tuttugustu aldar.
Hvernig eiga sagnfræðingar og aðrir fræðimenn að fjalla um þessa þróun? Hvernig er hægt að fjalla um þetta á hlutlausan hátt, þegar örlög og vonir einnar þjóðar um sjálfstæði eru nánast að hrynja fyrir augum okkar? Á sagnfræðingurinn fyrst og fremst að halda uppi minningunni um Palestínu sem sögulegt fyrirbæri, eða á minningin að vera ákveðin fyrirmynd eða vísir að framtíðarríki? Þar sem ekkert virðist benda til þess að tveggja ríkja lausnin sé raunhæfur pólitískur valkostur, er þá ekki tími til kominn að gefa hugmyndinni um eitt ríki betri gaum? Hvaða afleiðingar mundi sá kostur hafa á líf og afkomu Palestínumanna og Ísraela? Fyrir Palestínumenn getur hann varla verið miklu verri en kjör þeirra við síðustu 60 árin.
Tilvísanir
- Palestínski bókmenntafræðingurinn Edward Said fjallaði mikið um þetta á tíunda áratugnum, bæði í ræðu og riti.
- Benny Morris er fyrst og fremst frægur fyrir bók sína The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947-1949, sem kom út hjá Cambridge University Press árið 1988. Hún var endurútgefin árið 1988.
- Beinin kennur nútímasögu Mið-Austurlanda við Stanford-háskóla og við American University of Cairo. Hann er fyrrum formaður Middle East Studies Association. Sjá grein hans „Forgetfulness for Memory. The Limits of the New Israeli History“ í Journal of Palestine Studies 34. árg. 2. tbl (2005), bls 6-23.
- Fjölmargir hafa fjallað um bækur nýju sagnfræðinganna. Stundum er gagnrýnt að þeir gangi of langt, til að mynda bók Efraim Karsh, Fabricating Israeli History: The New Historians (London. Frank Cass, 1997) eða Itamar Rabinovich: The Road Not Taken. Early Arab-Israeli Negotiations (New York: Oxford University Press, 1991). Aðrir hafa haldið því fram að þeir gangi ekki nógu, langt svo sem grein Joel Beinin eða bók Susan Slyomovics, The Object of Memory (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1998).
- Sjá bók Nur Masalha: Expulsion of the Palestinians. The Concept of Transfer in Zionist Political Thought 1882-1948 (Washington DC, 1992).
- Ein áhrifamesta bók þessa stríðs frá sjónarhóli Palestínumanna er Khustantin Zuraykh: Ma´nat al-nakba, sem kom út í Beirut árið 1948.
- Hina hefðbundna ísraelsku framsetningu má finna meðal annars í bók Amos Elon, The Israelis (London, 1971).
- Morris, s. 206.
- Ahmad H. Sa´di og Lila Abu-Lughod (ritstj.), Nakba. Palestine, 1948, and the Claims of Memory (New York: Columbia University Press, 2007).
- Frábær nýleg bók Laleh Khalili fjallar einmitt um sögulegt minni Palestínumanna: Heroes and Martyrs of Palestine. The Politics of National Commemoration (Cambridge University Press, 2007).
Birtist fyrst í Frjáls Palestína.
